Kunstroute 'Geheugentrip'.

Het Geheugenbalkon is gerealiseerd in opdracht van Kunstpunt Groningen, in nauwe samenwerking met Combinatie Herepoort – die de ombouw van de zuidelijke ringweg uit­ voert – en de gemeente Groningen.

Studio L A is opgericht door architecten Lorien Beijaert en Arna Mačkić. In hun werk onderzoeken ze maatschappelijke kwes­ ties, fenomenen en verhalen en plaatsen dit in een nieuw perspectief.

AUDIOFRAGMENT
Luister naar Lorien Beijaert en Arna Mačkić, de architecten van Studio L A, over hun idee en ontwerp van het Geheugenbalkon.

Deze theekoepel is een van de vier theekoepels in Groningen. De theekoepels staan bijna allemaal aan de zuidkant van de stad. Dit was van oudsher de groene en wat nettere kant van Groningen. Veel rijke mensen zochten hier hun toevlucht als het te warm werd in de stad. De naam theekoepel is overigens wat misleidend: er werd namelijk vaker jenever geschonken dan thee.

De theekoepel aan de Hereweg is ooit gebouwd om van de natuur in het Sterrebos te genieten. In 1818 werd het bos verkocht aan belastinginner Sebastiaan Mattheus Sigismund de Ranitz, die er direct een liet neerzetten. Nadat de zoon van Ranitz in 1916 overleed, verloor de familie het eigendom van het gebouw. De Nederlandse kunstschilder Siep van den Berg heeft het daarna jarenlang als atelier gebruikt.

De zuidelijke ringweg heeft ook in het verleden een rol gespeeld bij deze theekoepel. Het gebouw stond oorspronkelijk aan de andere zijde van de Hereweg, naast de Zuiderbegraafplaats. Door de aanleg van de zuidelijke ringweg werd de theekoepel tussen 1963 en 1964 afgebroken en op de huidige locatie opnieuw opgebouwd. Het is nog steeds in gebruik als atelier.

Het Sterrebos was het eerste openbare wan­delpark van de stad Groningen. Het dankt zijn naam aan het oorspronkelijke ontwerp door stadshovenier Jan Godfried Becker, die het in 1765 aanlegde. Het bos kreeg acht paden die vanuit een centraal punt in verschillende rich­ tingen liepen. Toen het park ruim een eeuw later (tussen 1882 en 1883) werd uitgebreid, werd de geometrische Franse stijl vervangen door de toen populaire Engelse landschaps­ stijl. De bekende tuinarchitect Louis Paul Zocher (1820-­1915) – die ook onder meer het Vondelpark in Amsterdam en Het Park in Rotterdam ontwierp – verving de rechte lanen door slingerpaden, legde heuvels aan en plaatste in het centrale middelpunt een vijver.

De tien kubussen die hier in een cirkel staan, zijn allemaal van gelijke grootte, maar van verschillende materialen gemaakt. Het Kubusproject bestond oorspronkelijk uit dertig kubussen, die vanaf 1976 deel uitmaakten van een groot omgevingsproject ter ere van de toenmalige nieuwbouw.

Kunstenaars Eugène Terwindt (1941) en Karl Pelgrom (1927-1994) werkten samen aan de opdracht. Terwindt had zowel een achtergrond in de beeldende kunst als in architectuur. Voor hem was het belangrijk dat zijn kunstwerken pasten bij de gebouwen in de omgeving. Hij gaf zijn werken ook graag een duidelijk geometrisch patroon en forse afmetingen. Pelgrom vond dat kunst organisch moest opgaan in de omgeving. Beide visies kwamen samen in het Kubusproject.

Verspreid over het terrein en de gebouwen stonden de kubussen in verschillende materialen en uitvoeringen zoals marmer, brons, cortès-staal, metaal en hout. Niet alle ambtenaren in de kantoren waren toentertijd enthousiast over het Kubusproject. Sommige kubussen werden verwijderd of verplaatst naar de kelder. Van de kubussen die nog in goede conditie waren, maakte Terwindt in 2014 deze nieuwe opstelling.

De Kempkensberg is een van de iconen van de skyline van Groningen. Het gebouw is ontworpen door het internationaal gerenom­meerde architectenbureau UNStudio, die ook de Erasmusbrug in Rotterdam ontwierp. In de volksmond wordt dit kantoorgebouw van de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) en Belastingdienst ook wel het ‘cruiseschip’ genoemd, maar de echte naam van het pand is vernoemd naar de heuvel die zich vroeger op deze plek bevond. Het gebouw verving in 2011 de vier oudere kantoortorens uit de jaren ’70 en ‘80.

Tijdens de Koude Oorlog werd in de jaren ’70 onder de torens een atoomkelder gebouwd, met een noodstroominstallatie en een eigen drinkwatervoorziening. Deze diende in geval van nood als schuilplaats en commandobun­ker voor het stadsbestuur en andere belang­rijke personen. Voor de bouw van het huidige pand werd de atoombunker gesloopt.

De Kempkensberg wordt omringd door een stadstuin van ruim duizend vierkante meter, ontworpen door Lodewijk Baljon (1956). In de tuin zijn 55.000 vaste planten in 200 soorten gepland. Bij het ontwerp van de tuin hield Baljon rekening met de harde wind die rond hoge gebouwen kan ontstaan: hij creëerde een goed windklimaat door speciaal ontworpen windschermen en meerstammige bomen. Een langgerekte vijver reguleert de waterhuishouding van de tuin.

Op het hoogste punt, op een centraal kruispunt van wandelpaden, staat een lichtsculptuur. De twee masten zijn geïnspireerd op baltsende jan-van-genten. Het beeld verwijst naar de twee rijksdiensten in het gebouw en naar het samenkomen van twee werelden: de bijzondere ecologie van het Sterrebos en de menselijke wereld van werknemers en omwonenden.

Deze zilverkleurige sculptuur symboliseert getallen en verwijst naar het werk dat dagelijks in het kantoorgebouw van DUO en de Belastingdienst wordt uitgevoerd. Het kunstwerk bestaat uit vijf geschakelde aluminium elementen die deels min of meer ringvormig zijn en deels ‘samengevouwen’ zijn. Je zou er ook Nibb-it chips in kunnen zien. Het werk is niet alleen bedoeld om naar te kijken, maar juist óók om in en op te klimmen.

Rock ‘n Roll is ontworpen door de Britse kunstenaar Richard Deacon (1949). Deacon gebruikt bij voorkeur alledaagse en industriële materialen – behalve aluminium onder meer hout, staal, pvc en golfkarton – in zijn werk en hij laat lasnaden, bouten en lijm graag zichtbaar. Zo wil hij de beschouwer betrekken in het maakproces.

AUDIOFRAGMENT
Elk kunstwerk heeft zijn eigen geluid en de compositie die je hier hoort is gemaakt met Rock ‘n Roll als instrument. 

Op de hoek van de Kempkensberg en de Engelse Kamp staat een stenen herden­kingsmonument dat herinnert aan de in Groningen geïnterneerde Britse militairen tijdens de Eerste Wereldoorlog en aan de door hen opgerichte Engelse vrijmetselaars­loge Gastvrijheid Lodge. Het werk is in 1990 gemaakt door de Groninger kunstenaar en vrijmetselaar Jacques Hammes. Het gedenk­teken heeft de vorm van een ruwe kubus, een vrijmetselaarssymbool.

Op deze plek achter de huidige Van Mesdagkliniek werd tijdens de Eerste Wereldoorlog een barakkenkamp ingericht dat in Groningen al snel het ‘Engelse Kamp’ ging heten. De Engelsen zelf noemen het ‘Timber Town’ (‘Plankenstad’), naar de houten barakken van het kamp. In het kamp ver­bleven vanaf 1914 tot aan het eind van de Eerste Wereldoorlog 1500 manschappen. Om verveling tegen te gaan, had het kamp ook allerlei voorzieningen voor sport, ontspanning, muziek en toneel. Groningers mochten op zondagmiddag het kamp bezoeken, wat erg populair was. Hierdoor ontstonden verschil­lende relaties tussen Engelse soldaten en Groningse meisjes, die soms leidden tot buitenechtelijke kinderen – na de oorlog keerden de meeste Britse soldaten weer terug naar hun land.

De 19-eeuwse Van Mesdagkliniek ziet er met haar torens, kantelen en zware toegangspoort uit als een onneembare vesting, maar de achterkant van het gebouw oogt vriendelijker. Kunstenaar Nic Bezemer (1955) bracht op twee buitenmuren een serie afbeeldingen aan: drie zwart-witvoorstellingen op de ene muur, die gespiegeld worden op de andere muur. Bezemer wilde met zijn werk de beklemmende en negatieve associaties die een gevangenisgebouw vaak oproept doorbreken. Ook wilde hij de ‘muur’ tussen gedetineerde en voorbijganger doen verdwijnen, vanuit de gedachte dat we allemaal deel uitmaken van de maatschappij.

De entree naar Helpman wordt gemarkeerd met een kunstwerk aan weerszijden van de weg. Kunstenares Bernadet ten Hove (1957-2019) wilde de historische betekenis van de plek benadrukken. De gracht – die nu Helperdiepje heet – vormde tot 1884 een belangrijke grens tussen stad en platteland. De Natte Brug die erover loopt, was ooit onderdeel van de vestingwerken die aan de zuidkant van de stad lagen.

De golving van de twee panelen suggereert de beweging van water. In de panelen zijn gaten aangebracht waardoor historische elementen in de omgeving zichtbaar blijven. Passanten die nu tussen beide panelen doorgaan, kunnen zo weer de grensoverschrijding ervaren.

AUDIOFRAGMENT
Luister naar een gedicht van de Groninger stadsdichter Myron Hamminga over de geschiedenis van dit gebied. Het gedicht wordt ondersteund door een compositie van Jelmer Althuis / The Sphere of Sound. De mix van klassieke instrumenten met moderne digitale instrumenten, onderstrepen de energie van het spoken word.

Deze bunker werd in 1950 gebouwd door het semi­geheime Korps Luchtwachtdienst om (vijandelijke) vliegtuigen uit de Sovjet­Unie te signaleren. De luchtwachters op deze ‘uitkijkpost’ speurden op zicht en gehoor het luchtruim af. Door de komst van straaljagers en betere radartechniek werd observatie op deze manier overbodig en werd het KLD uiteindelijk in 1968 opgeheven. Daarna kreeg de bunker een nieuwe militaire functie als oorlogscommandopost van de landmacht, tot ook die functie verviel eind jaren ‘80.

In de jaren ’90 werd de bunker gekraakt en werd het een bekende plek voor filmavonden en punk-­, house­- en rockfeesten met dj’s uit binnen­- en buitenland. Uit deze periode stam­men ook de bijzonder gekleurde muren en graffiti-kunstwerken. De gemeente gedoogde dit, totdat er nieuwbouw kwam en de nieuwe omwonenden eisten dat de activiteiten stopten.

Inmiddels zijn de gebruikers van deze bunker een stuk kleiner geworden: de constante lage temperatuur van de bunker maakte het een ideale overwinteringsplek voor vleermuizen. Net als het Sterrebos en het R.K. Kerkhof aan de Hereweg is de bunker belangrijk voor de vleermuispopulatie in Groningen.

AUDIOFRAGMENT
Maak een korte tijdreis met deze soundscape van verschillende geluiden die zich hebben afgespeeld in en rond de bunker. De vliegtuigen uit de Koude Oorlog die om je oren razen veranderen geleidelijk in het gefladder van vleermuizen. Daartussen hoor je muziek uit de bunker. 

Het Geheugenbalkon biedt de eerste jaren zicht op de verbouwing bij de zuidelijke ring­ weg waar de weg onder de grond verdwijnt. Daarna op het nieuwe Zuiderplantsoen.
Het Zuiderplantsoen gaat bestaan uit het groen op de deksels van de verdiepte ligging, de kantoortuin van DUO/de Belastingdienst en het Sterrebos. In de jaren ‘60 werd het Sterrebos doorsneden door de aanleg van de zuidelijke ringweg. Nu de zuidelijke ringweg onder de grond gaat, kunnen de twee delen van het bos weer één geheel worden.
In het Zuiderplantsoen wisselen bos en open ruimtes elkaar straks af.

AUDIOFRAGMENT
De architecten van Studio L A lichten een tipje van de sluier op wat er in de toekomst rondom deze plek zal ontstaan.