Je ziet ze wel eens voorbijkomen op Facebook: idyllische foto’s van landschappen, zeeën of van het heelal. Je scrolt nietsvermoedend verder, zonder erbij stil te staan dat dergelijke foto’s wel eens behoorlijk nep zouden kunnen zijn. Naast fake news worden we ook overspoeld door fake images, maar daar hoor je dan weer niemand over. Of toch wel? Fotograaf Sander van der Bij speelt in zijn werk graag met de beelden die we hebben van het landschap én van de fotografie zelf: “Als je beter kijkt naar mijn werk, dan zie je dat er dingen niet kloppen.”
Woeste rotspartijen, glinsterende gletsjers en duizelingwekkende hemellichamen. Sander van der Bij moet vast heel wat stempels in zijn paspoort hebben staan, te oordelen naar de uiteenlopende natuurgebieden die in zijn werk te zien zijn. Niets is minder waar, want de fotograaf zegt zijn studio in de Biotoop in Haren nooit te verlaten. Met alledaagse materialen zoals piepschuim, yoghurt en suiker construeert Van der Bij 3D-maquettes en miniaturen, die hij vervolgens fotografeert en bewerkt tot een 2D-eindproduct, de digitale foto. Van der Bij: “Mensen vragen zich af waarom ik zoveel moeite doe om een berglandschap te maken van piepschuim, om het vervolgens weer tweedimensionaal te maken. Het medium fotografie maakt het tot een heel ander eindproduct. Als je mijn maquettes zou zien, dan denk je waarschijnlijk: maakt hij het híérvan?”
“Het medium fotografie maakt het tot een heel ander eindproduct.” Sander van der Bij
Niet zomaar een satellietfoto
Van der Bij is niet de enige kunstenaar die gefascineerd is door de mogelijkheden van het medium fotografie, toegepast op het landschapsgenre. Onlangs is in fotogalerie Noorderlicht de expositie Simulacrum geopend, waarin verschillende kunstenaars door middel van digitale simulaties en beelden onderzoeken wat een landschap precies een landschap maakt. Is een landschap nog ‘echt’ wanneer deze is opgebouwd uit niets anders dan pixels? Van der Bij opereert in zijn werk eveneens op de grens tussen fictie en werkelijkheid: “Fotografie was in het verleden een medium om iets te registreren. Met dat in je achterhoofd kijk je tegenwoordig nog steeds naar foto’s. Ik vind het leuk om juist daarmee te spelen. Bij een tentoonstelling van mijn werk vraagt iedereen: waar heb je deze foto gemaakt?”
Al pratend tussen een suikerspinmachine en een leeg aquarium is het moeilijk voor te stellen dat mensen niet doorhebben dat de voorstellingen van Van der Bij niet ‘echt’ bestaan. Maar eerlijk toegegeven zijn de berglandschappen en luchtfoto’s van zijn hand moeilijk te onderscheiden van landschapsbeelden zoals we die van bijvoorbeeld BBC Earth of NASA kennen. Dat mensen niet twijfelen aan de echtheid van zijn beelden, heeft volgens hem vooral te maken met het gebruik van clichématige aspecten uit de landschapsfotografie in zijn werk: “Je hebt al heel snel een landschap als je met een horizon werkt. Iedereen heeft wel eens zo’n foto gezien, dan heb je direct die associatie. Qua compositie zijn het echt archetypes. Ik zet de kijker een beetje op het verkeerde been door die archetypes te gebruiken.”
Van der Bij maakt er geen geheim van dat zijn landschappen in de studio tot stand komen. Hij praat er openlijk over en zijn geëxposeerde werken worden begeleid door wandteksten. Is hij niet bang dat zijn beelden door deze informatie minder krachtig worden? “Volgens mijn ervaring kijkt men bij een tentoonstelling eigenlijk alleen maar naar beeld. Soms moet je echt tegen iemand zeggen dat het miniaturen zijn, omdat het toch een andere lading geeft. Inhoudelijk vind ik het interessant dát ik met een stukje aluminiumfolie een berglandschap kan nabootsen. Met fotografie kun je die beelden suggereren, doordat je heel selectief iets kunt laten zien.”
Kosmos van suikerspin
Neem bijvoorbeeld Van der Bij’s laatste project, waarin hij voorstellingen van de kosmos maakt van yoghurt en suikerspin. Volgens hem zijn deze representaties van astronomische verschijnselen een stuk ‘echter’ dan de bekende Hubble-foto’s van NASA: “Alles in mijn werk gaat over werkelijkheid, en als ik dat dan check bij NASA is dat best wel discutabel. Je kent die kosmos niet, je hebt die nog nooit gezien. Terwijl suikerspin en yoghurt… dat kan je nog begrijpen.”
Zijn voorstellingen komen volgens Van der Bij overigens volstrekt willekeurig tot stand. Elke dag gaat hij langs de Action, de supermarkt of de bouwmarkt op zoek naar materialen met ‘potentie’, waarmee hij vervolgens aan de slag gaat: “Het is elke dag gewoon kijken wat je kan maken met dingen om je heen, dan ontdek je vanzelf wat werkt. Het begon met een suikerspinbakje van de Action, nu heb ik een suikerspinmachine en verschillende potjes suiker. Ik haal veel inspiratie uit het materiaal en probeer er anders mee om te gaan, zodat je niet meteen snapt waar je naar kijkt.”
“Mensen accepteren beelden vaak gewoon, maar ik wil ook dat ze wat beter kijken.” Sander van der Bij
De valsheid van fotografie
Om dichterbij de grens tussen wat echt en onecht is te komen, nodigt Van der Bij de toeschouwer uit om met meer aandacht zijn voorstellingen te bestuderen: “Mensen accepteren beelden vaak gewoon, maar ik wil ook dat ze wat beter kijken. Want dan zie je opeens dingen die niet kloppen. Het is ook dat je mensen bewust wil maken van het feit dat het zo makkelijk kan zijn: een klein stukje piepschuim, wat verf erbij en je hebt een berglandschap.” Zelfs in een tijd waarin we worden doodgegooid met CGI-beelden in films en gephotoshopte modellen in tijdschriften zijn we nog steeds geneigd te geloven dat foto’s iets echts laten zien. “Fotografie is een medium waarvan mensen verwachten dat het zicht berust op de realiteit, maar ik wil laten zien hoe vals foto's kunnen zijn. Veel mensen worden ook gewoon boos, omdat ze denken dat ik lieg. Ik registreer wel iets uit de realiteit, maar dan niet op de plek waar je het zou verwachten.”
Van 13 mei t/m 17 juni 2017 is Van der Bij’s werk te zien tijdens de Salon des Refusés ZomerExpo 2017 in CBK Groningen.